مقدمه:

شهر کاشان همچون دیگر شهرهای کویری ایران دارای معماری بسیار غنی است که آن را می‌توان در ساختمان مدارس، مساجد، حمامها و خانه‌های قدیمی این شهر به وضوح دید.
یکی از این بناها مسجد و مدرسه آقابزرگ است. این مدرسه را حاج محمدتقی خانبان برای تدریس دامادش حاج ملا مهدی نراقی معروف به آقابزرگ ساخته است. این بنا دارای هشتی، دهلیز، گنبد، گلدسته و دو بادگیر می‌باشد، همچنین حیاط این بنا در دو طبقه قرار گرفته که طبقه فوقانی آن دورتادور حجره‌هایی برای طلاب دارد. بیشتر این بنا با آجر ساخته و تزئین شده که همین سادگی جلوه خاصی به این بنا داده است. سردر مسجد، مقرنس‌کاری بسیار شکیلی دارد که با گچبری و نقاشی تزئین شده، قسمتهایی از این مسجد دارای کاشیکاری است که می‌توان آن را از زیباترین نمونه‌های کاشی دوره قاجار به حساب آورد که با تصاویر گل و پرندگان تزئین شده است. این مسجد دارای کتیبه‌های زیادی است که بیشتر آن برگرفته از آیات قرآن می‌باشد ولی یکی از این کتیبه‌ها که در بالای سردر واقع شده فرمان محمد شاه قاجار درباره بخشیدن مالیات قصابی و دباغی کاشان به خواهش حاج ملا مهدی نراقی است. کتیبه دارای تاریخ 1256هـ. ق است.

تاریخچه:

تاریخ آغاز ساخت این بنا به سال 1258 هـ.ق و پایان ساخت 1265 هـ.ق می باشد ( 8 سال ). این بنای باشکوه که آخرین بنای معظم ساخته شده در دوران انحطاط معماری و هنر ایران می باشد توسط معماری به نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی ساخته می شود. مشهور است که این معمار بنام با دستمزد دریافتی اش برای ساخت مسجد آقابزرگ ، رواقی را در حرم حضرت امام رضا (ع) می سازد. نقاشی های بنا بدست استاد حاج محمدباقر قمصری انجام شده و کتیبه های بنا کار استاد اسدالله ، استاد محمدحسین کاشی و استاد حاج ابراهیم معارفی می باشد.

بخشهای مختلف بنا :

پیرنشین ها:

در قسمت ابتدایی بنا دو سكو در دو طرف بنا برمی خوریم به نام پیرنشین ، علت تعبیه این سكوها هم این بوده است كه اشخاصی كه از كوچه عبور می كنند اگر باری بر دوش دارند برای رفع خستگی بار خود را روی این سكوها قرارداده و استراحت كنند و دلیل بعدی و مهمتر ؛ افراد سالمند و پیر بوده اند تا روی آنها به استراحت بپردازند.

كتیبه مالیاتی :

در بالای درب ورودی مسجد ( قسمت بیرونی ) به كتیبه ای ( لوح ) سنگی برمی خوریم كه فرمان معافیت مالیاتی بنا از طرف محمد شاه قاجار می باشد و مضمون آن از این قرار است :

« به حكم محكم شاهنشاه عادل ، بأذن محمد شاه قاجار خلدا... ملكه و احسانه ، حسب الخواهش جناب شریف آداب حجت الاسلام ملامحمد مهدی نراقی ، منال دیوانی قصابی و دباغی كاشان به موجب فرمان مبارك مقرر آمده از تكالیف دیوانی معاف شد ، خلاف كننده به لعنت خدا گرفتار شود فی المحرم 1256 »

در سر در این مسجد 32 یا ( 23 ) نوع هنر كار شده است .